waarom moeten we trem en hendikep zeggen?

Johan, 29 jaar
17 april 2009


Tegenwoordig hoor je blijkbaar te spreken over een trem ipv een tram, een hendikep ipv een handicap, ... want dat is de manier waarop men dat op de VRT (dat toch dé referentie zou moeten zijn) doet.

Ik vermoed dat dit komt omdat men zo de Engelse uitspraak wilt nabootsen, maar lijkt me nogal ongelukkig: in het Engels spreekt men de 'a' in dit soort woorden immers uit als een soort 'ij', en helemaal niet als een 'e'. Wie dus hendikep zegt om het op z'n Engels te doen, is er dus in feite aan voor de moeite. Bovendien spreken we andere letters, zoals de 'r' in tram, toch ook niet op z'n Engels uit. Waarom dat dan wel proberen met de a?

Ik stoor me sinds mijn schooltijd mateloos aan dit soort vreemde zaken. Zo hoor je in het 'mooi Nederlands' ook de 'k' in markt niet uit te spreken?

Maar dit is uiteraard een website voor vragen, en niet voor opinies, dus hier komen ze:
- Is het inderdaad zo dat je 'trem' hoort te zeggen?
- En wie/wat bepaalt eigenlijk dat je een woord zus of zo moet uitspreken?
- Op basis waarvan wordt dit zo beslist?

Antwoord

Allereerst moet duidelijk zijn dat er niemand is die kan zeggen hoe een woord in het Nederlands uitgesproken 'moet' worden. Er zijn geen wetten, decreten, reglementen of andere dwingende teksten die vastleggen hoe woorden in het Nederlands uitgesproken moeten worden. Maar natuurlijk bestaan er wel normen voor de uitspraak van de in het Nederlands voorkomende woorden. Die normen worden niet door een of andere instantie, door taalkundigen, door leraren Nederlands, door woordenboeken of door wie dan ook van bovenaf vastgelegd. Die normen worden afgeleid uit het taalgebruik. Alle taalgebruikers samen bepalen de normen voor de uitspraak van het Nederlands.

Als we het hier hebben over de normen voor de uitspraak van het Nederlands, dan wordt uiteraard bedoeld: de normen voor de uitspraak van het Standaardnederlands, d.w.z. het Nederlands dat in het hele Nederlandse taalgebied bruikbaar is, dat in het hele Nederlandse taalgebied gebruikt kan worden als mensen die elkaar niet kennen, met elkaar willen communiceren. En natuurlijk is het dat soort Nederlands, Standaardnederlands dus, dat de VRT bijvoorbeeld in zijn nieuwsuitzendingen wil gebruiken. Op vrttaal.net is hierover meer informatie te vinden.

Dat alle taalgebruikers samen de normen voor de uitspraak van het Nederlands bepalen, moet nu enigszins genuanceerd worden, want als we het over de normen voor de uitspraak van het Standaardnederlands hebben, dan kunnen we natuurlijk alleen maar de uitspraak van die taalgebruikers beluisteren die Standaardnederlands spreken. Zo komen we terecht bij de zogenaamde 'spraakmakende gemeente': alle taalgebruikers die door het gebruik van de taal en in het gebruik van de taal het Nederlands vormen en vervormen. De spraakmakende gemeente is de verzameling van alle taalgebruikers die beroepshalve van de standaardtaal gebruikmaken: ambtenaren, politici, advocaten, rechters, journalisten, presentatoren, nieuwslezers, docenten enzovoort. Instanties die de normen voor de uitspraak van het Standaardnederlands beschrijven (sommige woordenboeken, taaladviesboeken, taaladvieswebsites ...), accepteren dus als norm die uitspraakvarianten die bij de spraakmakende gemeente het frequentst voorkomen.

Er is dus niemand die kan zeggen hoe je een woord 'moet' uitspreken, maar er zijn wel instrumenten (woordenboeken, taaladviesboeken, taaladvieswebsites ...) die beschrijven hoe de standaardtaal eruitziet. Als bij de VRT dus de uitspraak 'trem' en 'hendikep' als norm geldt, dan zegt de VRT niet dat iedereen in Vlaanderen en Nederland zo moet spreken. De VRT zegt daarmee alleen maar dat hij zijn werknemers oplegt 'trem' en 'hendikep' te zeggen omdat hij die uitspraak bij de spraakmakende gemeente als de frequentst voorkomende uitspraak aantreft. Maar ook dit moet weer enigszins genuanceerd worden. Het klopt dat de VRT de uitspraak 'hendikep' als norm oplegt (en dat de uitspraak 'handikap' afgewezen wordt), maar het klopt niet dat de VRT de uitspraak 'trem' als norm oplegt, want de VRT aanvaardt daarnaast ook de uitspraak 'tram'.1 Bovendien is het ook helemaal niet waar dat VRT-medewerkers altijd 'trem' en 'hendikep' zeggen. Wie goed luistert, hoort sommige nieuwslezers ook wel 'tram' en 'handikap' zeggen, gedeeltelijk tegen de adviezen van de VRT-taaladviseur Ruud Hendrickx in. Zie vrttaal.net. Martine Tanghe zegt bijvoorbeeld altijd 'handikap', wellicht omdat ze het niet eens is met Ruud Hendrickx.

Een volgende stap is nu deze vraag. Waarom geldt bij de VRT de uitspraak 'hendikep' als norm, terwijl zo goed als alle Vlamingen 'handikap' zeggen, meer nog, terwijl veel Vlamingen de uitspraak 'hendikep' irritant vinden? Het antwoord is eigenlijk heel eenvoudig. Die uitspraak geldt als norm omdat de taaladvieswereld in het Nederlandse taalgebied in grote mate het Nederlands van Nederland als norm hanteert. Ook dat feit irriteert veel Vlamingen. Maar dat hoeft eigenlijk niet, want het is de normaalste zaak van de wereld. De norm voor het Frans is ook in Frankrijk te vinden, meer bepaald in Parijs, maar niet in Wallonië of Zwitserland. De norm voor het Duits is in Duitsland te vinden, niet in Oostenrijk of Zwitserland. In België wordt het Engelse Engels in onze scholen onderwezen, niet het Schotse of Ierse of Australische Engels. Bovendien speelt in het geval van de uitspraak 'hendikep' niet alleen de vraag een rol of de norm in Nederland of in België gezocht moet of mag worden. Er is nog een ander criterium dat meespeelt, namelijk het principe dat woorden die het Nederlands aan andere talen ontleent, traditioneel in het Nederlands uitgesproken worden zoals ze in de oorspronkelijke taal uitgesproken worden, maar dan met aanpassing van de klanken aan het Nederlandse klanksysteem. De r van 'trem' wordt niet op z'n Engels uitgesproken, maar op z'n Nederlands, de a (letter) of e (klank) van 'hendikep' of 'trem' wordt niet op z'n Engels uitgesproken, maar wel op z'n Nederlands. De Engelse e klinkt namelijk veel opener dan de Nederlandse e (zoals in "weg" en "pet"). Met "opener" wordt bedoeld dat de kaken bij de uitspraak van de klinker in het Engels veel meer uit elkaar staan dan bij de uitspraak van de klinker in het Nederlands. Dat de Engelse open e-klank traditioneel in het Nederlands de e-klank van "pet" wordt, bewijst ook de al veel oudere ontlening "alle hens aan dek" ("hens" = Engels "hands").

Vervolgens kunnen we ons ook afvragen hoe het komt dat veel Vlamingen vinden dat we 'handikap' en 'tram' zouden moeten zeggen. Veel taalkundigen verklaren die Vlaamse houding door het principe van de spellinguitspraak: de neiging van veel Vlamingen om woorden zo uit te spreken als ze geschreven worden. Maar ik geloof die verklaring niet. De echte verklaring is volgens mij te zoeken in de context van de Franse invloed die Vlamingen bij het spreken van Nederlands jarenlang, decennialang, zelfs eeuwenlang ondergaan hebben. In het Frans worden woorden als "tram" en "handicap" met een a-klank uitgesproken. Tientallen zulke woorden zijn van het Engels op het Frans én op het Nederlands overgegaan. Nederlanders hebben die Engelse woorden aan het Nederlands aangepast door de Engelse e-klank te vervangen door de Nederlandse e-klank. Vlamingen hebben die woorden niet rechtstreeks aan het Engels ontleend, maar wel aan het Frans, waar een andere aanpassingscultuur heerst. In het Frans wordt de Engelse e-klank vervangen door een Franse a-klank. En wij Vlamingen hebben dat gewoon van het Frans overgenomen en denken nu dat de Nederlanders zich aanstellen door 'trem' en 'hendikep' te zeggen. Maar daar is niets aanstellerigs aan. Woorden die veel recenter aan het Engels ontleend zijn en die een e-klank hebben (met de letter a weergegeven), worden nu in Vlaanderen veel vaker ook met een Nederlandse e-klank uitgesproken, wellicht gedeeltelijk omdat die Franse invloed nu veel minder speelt dan vroeger: "scanner", "flatscreen", "laptop", "manager" enzovoort, enzovoort, enzovoort.

De VRT adviseert om in dergelijke woorden steeds een Nederlandse e-klank te laten horen. Alleen bij "tram" en "match" laat de VRT kiezen uit 'trem' en 'tram', uit 'metsj' en 'matsj'.

Het is heel typisch voor de manier waarop in Vlaanderen soms over taal- en taalgebruik gedacht wordt, dat mensen zich ergeren aan bepaalde normen (die ze soms op school geleerd hebben of waar ze soms op latere leeftijd kennis mee maken). Voor een deel valt dat te verklaren doordat de schoolnorm (soms) niet of niet geheel in overeenstemming is met de taalwerkelijkheid in Vlaanderen. Als je hoort dat het 'hendikep' moet zijn, dan vraag je je inderdaad af waarom dat moet als iedereen (in Vlaanderen) 'handikap' zegt. En ik zie die situatie nog niet zo gauw veranderen, gewoon omdat het Standaardnederlands in Vlaanderen eigenlijk alleen maar als schrijftaal de rol van standaardtaal vervult, niet als spreektaal. Alle Vlamingen spreken in de gewone omgang ofwel dialect ofwel tussentaal (zoals in "Thuis" of "FC De Kampioenen"). Zolang in Vlaanderen niet een bepaald deel van de bevolking het Standaardnederlands gaat gebruiken als huis-, tuin- en keukentaal, zullen Vlamingen zich blijven ergeren aan een norm die hun opgelegd wordt. Die norm wordt dan steeds als vreemd ervaren. Zolang in Vlaanderen het Standaardnederlands niet ook een levende taal is (die echt in de omgang gebruikt wordt), zullen taalkundigen de norm voor de goede uitspraak (in sommige gevallen) eerder in Nederland gaan zoeken dan in Vlaanderen. Daartegenover staat dat de jongste decennia in Vlaanderen overeenstemming gegroeid is over een aantal Belgisch-Nederlandse uitspraakmogelijkheden die bestaansrecht hebben naast de Nederlands-Nederlandse uitspraakmogelijkheden. Zo spreken Nederlanders "politie" doorgaans als 'polietsie' uit (soms ook wel 'poliesie'), terwijl Vlamingen altijd 'poliesie' zeggen. Nederlanders spreken "cursus" als 'kurzus' uit, Vlamingen als 'kursus'.

Maar het probleem met de uitspraak van de k in "markt" is niet goed vergelijkbaar met 'hendikep' / 'handikap'. Hier hebben we echt een geval van spellinguitspraak, van de neiging van veel Vlamingen om woorden zo uit te spreken als ze geschreven zijn, tenminste als ze goed Nederlands willen spreken. In hun dialect zeggen Vlamingen vaak gewoon 'mart' zonder k, zeker bij het vlotte spreken. Bij nadrukkelijker spreken komt de k natuurlijk weer tevoorschijn. En dat is in het Nederlands ook zo. In het Nederlands kun je "markt" als 'markt' uitspreken (nadrukkelijk) of als 'mart' (vlotte uitspraak). Onnatuurlijk is het om 'markt' geforceerd met k uit te spreken in een context die vlot en natuurlijk spreken vereist. Dat laatste is het wat veel Vlamingen doen omdat ze denken dat het zo hoort, dat ze alle lettertjes moeten uitspreken. Maar zo zit taal niet in elkaar. Lettertjes dienen niet om uitgesproken te worden. Lettertjes dienen wel om de gesproken taal op papier zichtbaar te maken. Maar spelling (met lettertjes) is gedoemd om onvolmaakt te zijn. Een woord kan soms op verschillende manieren uitgesproken worden, afhankelijk van de taalgebruikscontext. En dan is die ene spelling niet altijd de precieze weergave van de uitspraak. Dat is zo bij "markt" ('mart' of 'markt'), "kerstboom" ('kerstboom' of 'kerzboom'), "kunstzinnig" ('kunstzinnig' of 'kunsinnig'). Soms zijn lettertjes zelfs een overblijfsel van een vroegere manier van spreken, zoals in "erwt", dat altijd klinkt als 'ert'.

______________

1 Toen ik deze tekst schreef (in 2009) werd de uitspraak 'handikap' op vrttaal.net nog afgekeurd. Maar nu (1-11-2018) wordt zowel 'hendikep' als 'handikap' goedgekeurd. Het gebeurt wel vaker dat adviezen op vrttaal.net in de loop van de jaren aangepast worden, meestal versoepeld worden. Het gaat hierbij om een verschuiving van een vroegere methode, waarbij de norm van bovenaf bepaald werd, naar een nieuwere methode, waarbij meer rekening gehouden wordt met wat mensen werkelijk zeggen. Eigenlijk is dat vreemd, want bij flat en fan blijven 'flet' en 'fen' de enige goedgekeurde vormen (1-11-2018), hoewel je toch ook heel veel mensen 'flat' en 'fan' hoort zeggen, net als 'handikap'.

Reacties op dit antwoord

Er zijn nog geen reacties op deze vraag.

Enkel de vraagsteller en de wetenschapper kunnen reageren op een antwoord.

Beantwoord door

Docent Peter Debrabandere

Nederlands Specialismen: Nederlands (algemeen), Nederlands in België (Belgisch-Nederlands), Standaardnederlands, taalnormen, taalveranderingen, taalzorg, taaladvies

Katholieke Hogeschool Vives
Doorniksesteenweg 145 8500 Kortrijk
http://www.vives.be

Zoek andere vragen

© 2008-2025
Ik heb een vraag wordt gecoördineerd door Eos wetenschap. Voor vragen over het platform kan je terecht bij liam.verbinnen@eos.be