Wat is het nut van synoniemen?

Antwoord

Beste Dorien,

Synoniemen hebben eigenlijk helemaal geen nut. Het heeft helemaal geen zin om in een en dezelfde taal twee verschillende woorden te hebben met exact dezelfde betekenis. Maar die vaststelling klopt natuurlijk alleen maar als die synoniemen echt helemaal hetzelfde betekenen. En dat is precies het probleem als we spreken over synoniemen. 

Echte synoniemen, dat wil zeggen woorden die helemaal hetzelfde betekenen, die perfect uitwisselbaar zijn en in alle contexten, in spreektaal en in schrijftaal door elkaar gebruikt kunnen worden, zijn zeldzaam. Je kunt je zelfs afvragen of ze bestaan. Doorgaans noemen we woorden synoniemen zodra ze (ongeveer) hetzelfde betekenen, ook al zijn ze niet perfect uitwisselbaar. Neem nu auto en wagen. Dat zijn dus synoniemen, maar eigenlijk zijn die woorden geen perfecte synoniemen. Het woord auto is meer in de spreektaal in gebruik, klinkt neutraler. Het woord wagen is meer schrijftalig, klinkt wat plechtiger en wekt (zeker in Nederland) meer een verwachting van een grote, chique auto, bv. voor ceremonieën (begrafenissen, huwelijken). Bovendien heeft wagen ook een heel algemene betekenis: ‘voertuig op wielen’. Een auto is dus een soort wagen. Perfecte synoniemen zijn auto en wagen dus niet. Een ander voorbeeld is: stoep / trottoir. Dat zijn synoniemen, maar geen perfecte synoniemen. Een stoep is meestal een verhoogd voetpad tussen de huizen en de rijweg. Een trottoir is dat ook, maar heeft nog vaak een extra betekenis: een stoep die breed genoeg is om erop te slenteren, naar etalages te kijken, wandelend je vrije tijd door te brengen … Het woord trottoir klinkt ook wat plechtiger en chiquer dan stoep, dat meer in gewone (spreek)taal gebruikt wordt. Zo kun je bij heel wat woorden die we gewoonlijk als synoniemen beschouwen, toch gebruiksverschillen of betekenisverschillen vaststellen.

In talen ontstaan er vaak synoniemen doordat bepaalde bevolkingsgroepen opeens een nieuw woord in gebruik nemen als alternatief voor het al bestaande woord. Jongeren nemen een nieuw woord in gebruik om zich te profileren tegenover volwassenen. Of in een bepaald deel van een taalgebruik wordt opeens een nieuw woord in gebruik genomen ter vervanging van een eerder gebruikt woord. Op die manier komen er dan twee woorden naast elkaar in gebruik en ontstaan er synoniemen. Maar ook dan kunnen we zeggen dat ze niet altijd gelijkwaardig zijn. Aanvankelijk zijn ze gelijkwaardig, maar na verloop van tijd krijg je een situatie waarin er gebruiksverschillen en betekenisverschillen ontstaan. Een voorbeeld. Vroeger zei men overal in het Nederlandse taalgebied zwager voor ‘schoonbroer’. In Vlaanderen zijn we in de loop van de voorbije honderd jaar het woord zwager gaan vervangen door schoonbroer. De betekenis van beide woorden is identiek. Maar er is toch een gebruiksverschil. Het gebruiksverschil tussen zwager en schoonbroer is dat zwager vooral in Nederland gezegd wordt en schoonbroer vooral in Vlaanderen. Zijn het dan nog synoniemen? Bij het ontstaan van synoniemen als gevolg van een drang om modieus te zijn en toffe woorden uit een andere taal (nu vooral het Engels) over te nemen, krijg je natuurlijk een tijdelijke situatie waarbij beide woorden naast elkaar voorkomen: evenement / event, citaat / quote, recensie / review. Het kan dan gebeuren dat het oorspronkelijke woord heel langzaam uit de taal verdwijnt en na verloop van tientallen jaren door niemand nog gebruikt wordt. Het bestaan van synoniemen is dan tijdelijk. Zo zijn er in de loop van de voorbije honderden jaren meerdere woorden uit het Nederlands verdwenen omdat ze vervangen zijn door nieuwe woorden. Zo heeft het woord paard het woord ros vervangen. Het woord ros blijft alleen nog als een soort synoniem bestaan in enkele vaste combinaties als het Ros Beiaard (Dendermonde), het stalen ros (= de fiets), het ijzeren ros (= de trein). En als een nieuw woord dat begint te concurreren met het oude woord, er niet voor zorgt dat het oude woord verdwijnt, dan zullen beide woorden zich ontwikkelen in de richting van een eigen specifieke betekenis. Een mooi voorbeeld daarvan is het Engels, waarin de oude Engelse woorden voor bepaalde dieren (cow, sheep, calf) opeens concurrentie kregen van Franse woorden met dezelfde betekenis (= de uit het Frans ontstane Engelse woorden beef, mutton, veal), waarna de oorspronkelijke synoniemen elk een eigen betekenis kregen. De oorspronkelijke Engelse woorden (die overeenkomen met Nederlands koe, schaap, kalf) hebben hun oude betekenis behouden. De nieuwe Franse worden hebben een eigen betekenis gekregen: rundvlees, schapenvlees, kalfsvlees.

En dus hebben synoniemen wel nut, tenminste als we het erover eens zijn dat echte synoniemen eigenlijk niet bestaan, maar dat er altijd wel ergens een verschil is of ontstaat.

Met hartelijke groet,

Peter Debrabandere