Wanneer werden wilde paarden, koeien, schapen, honden en katten huisdieren?

Antwoord

Beste Charlotte

De dieren die je daar opsomt, hebben allemaal iets gemeen: de paarden, koeien, schapen, honden en katten die als huisdieren gekend zijn, behoren allemaal tot de gedomesticeerde diersoorten. Dat is een correcte manier om te zeggen dat hun biologische kenmerken ten eerste verschillend zijn van hun wilde 'voorouderdieren' en ten tweede dat deze kenmerken zijn ontstaan door een menselijk ingrijpen in de voortplanting van deze dieren.

Een voorbeeld: de wilde voorouder van de hond, die waarschijnlijk veel weg had van de huidige wolf, werd uiteindelijk een 'echte' hond doordat mensen in tientallen opeenvolgende generaties enkel deze dieren lieten voortplanten die voor hen gewenste eigenschappen hadden - bijvoorbeeld een zekere kleur vacht, een kleiner/groter formaat, maar ook bepaalde karaktereigenschappen zoals trouw, aanhankelijkheid of herdersinstinct.

Dit biologisch verschil tussen wilde voorouderdieren en gedomesticeerde dieren zorgt ervoor dat de wetenschap bij benadering kan antwoorden op jouw vraag wanneer deze dieren oorspronkelijk huisdieren werden. Je weet waarschijnlijk wel dat de biologische geschiedenis van diersoorten als bewijs vooral gebruikmaakt van (fossiele) botresten. Door deze botten te dateren, kan men zo bij benadering zeggen hoe oud de diersoort is. Op die manier heeft men zeer oude botten gevonden van 'echte' honden.

Voor jouw opgesomde diersoorten wordt aan de hand van botresten de eerste domesticatie als volgt gedateerd (overgenomen van Gautier, p. 14):

- Paard: 5.800 jaar geleden;

- Rund (koe): 8.000 j.g.;

- Schaap: 9.000 j.g.;

- Hond: 14.000 j.g.;

- Kat: 4.500 j.g.;

Ik herhaal even dat deze data zijn gebaseerd op de oudst bekende en erkende botresten. De kans bestaat dat in realiteit deze huisdieren nog véél vroeger gedomesticeerd werden. Het kan immers zijn dat we de oudste botresten nog niet gevonden hebben. Daarnaast is het soms ook héél moeilijk om voor zeer oude botresten te zeggen of het al dan niet over een gedomesticeerd exemplaar van een bepaalde diersoort gaat. Vooral wat de kat betreft zijn daar stevige discussies over gevoerd, omdat de gedomesticeerde kat heel erg op haar wilde voorouder lijkt. Maar ook over de hond zijn debatten gevoerd; sommige wetenschappers menen dat er botmateriaal bestaat om diens eerste domesticatie te dateren tot 16.000 jaar terug, terwijl anderen dit botmateriaal niet erkennen als afkomstig van een 'echte' hond, omdat het nog te hard lijkt op dat van de voorouder. Voor al de huisdiersoorten geldt: hoe ouder de botresten zijn, hoe sterker die van de gedomesticeerde soort beginnen te lijken op die van de wilde voorouder, en dus hoe moeilijker om te bepalen welke van de twee het nu is.

Daarom tracht men naast botresten ook ander bewijs te vinden. Zo heeft men via genetisch onderzoek ontdekt dat de 'echte' hond tenminste al 15.000 jaar geleden zou bestaan hebben (duizend jaar eerder dan de oudste erkende botresten, dus). Op een zelfde manier heeft men aangetoond hoe hond en mens al 50.000 jaar lang gelijkaardige ziekten ervaren, wat een bewijs zou zijn dat zij al zolang in elkaars nabije omgeving vertoeven. De 'echte' hond heeft dit genetisch materiaal waarschijnlijk overgeërfd van zijn wilde voorouder, die dus al wel in de nabijheid van de mens leefde en misschien zelfs als een primitieve vorm van huisdier werd gehouden. Het is een kwestie van tijd voor de andere huisdiersoorten op eenzelfde manier zullen onderzocht zijn, zodat we ook omtrent hun 'ouderdom' meer te weten zullen komen.

Hoewel de wetenschap ongeveer kan zeggen wanneer de door jou opgesomde diersoorten voor het eerst 'echte' gedomesticeerde dieren waren, wordt het vrijwel onmogelijk om te zeggen wanneer precies ze voor het eerst 'huisdieren' werden. Dan zou je namelijk terug in de tijd moeten kunnen gaan om te kijken hoe deze dieren door de mens werden behandeld. Wanneer ze dan voor het eerst 'vanuit het wild' werden getemd, er voor het eerst werd gekozen welke exemplaren mochten voortplanten, en ze in de onmiddellijke omgeving onder controle van de mens werden gehouden in plaats van in de vrije natuur - dat is het moment dat je kan zeggen dat ze voor het eerst 'huisdieren' werden. Er is tot op heden geen hard wetenschappelijk bewijs waarmee dit tijdstip precies kan worden bepaald, hoewel naar mijn mening de dateringen aan de hand van genetisch onderzoek waarschijnlijk  het dichtst bij de realiteit staan. Maar omdat het om periodes van zó lang geleden gaat, zal het misschien altijd bij vermoedens blijven.

Verder lezen:

- Animal Domestication, in: Krech, S., McNeil, J.R. en Merchant, C. (eds.), Encyclopedia of World Environmental History, deel 1, 2004, p. 336.

- Gautier, A., De Gouden Kooi. Over het ontstaan van het huisdier, 1998.

- Serpell, J., In the Company of Animals. A Study of Human-Animal Relationships, 1986.

- Verschillende artikelen in de online versies van de tijdschriften Nature en Scientific American (zoek op "genetics", "dog", "domesticated", enz.).

- Voor een behapbare omschrijving van de methodes en denkwijzen achter datering en biologische geschiedenis van diersoorten (waaronder de mens), adviseer ik het recente Shubin, N., De vis in ons, 2008.