Zijn 'de barbaren' en 'de noormannen' dezelfde bevolkingsgroep?

Antwoord

Zowel de termen Noorman als Moor zijn aanduidingen voor een (al dan niet uit meerdere aparte volkeren bestaande) bevolkingsgroep, maar de term barbaar is dat in eerste instantie niet.

Het woord barbaar is een figuratieve term, afkomstig van het Griekse barbaros, wat "vreemd, raar, onwetend, onbeschaafd" kan betekenen. Tijdens de Oudheid werd deze term door de Grieken (en later ook de Romeinen) gebruikt om een persoon aan te duiden wiens taal zij niet konden verstaan of wiens cultuur hen volslagen vreemd leek, en dit afgeleid van het grappige geluid dat deze persoon maakte als hij of zij "beschaafd" Grieks/Latijn probeerde te praten (analoog met brabbelen in het hedendaagse Nederlands). In essentie was álles wat buiten het Grieks-Romeinse gebied viel barbarikon; het barbaarse land, gevuld met onverstaanbare, onwetende en onbeschaafde (lees: niet Grieks-Romeinse) personen. Het is een vorm van negatieve zelfdefiniëring: door de ander negatief onverstaanbaar en/of onbeschaafd te noemen, wordt de benoemende Grieks-Romeinse persoon vanzelf het positieve tegenovergestelde. Heden ten dage heeft dit woord een gelijkaardige, maar overwegend negatieve betekenis: Van Dale omschrijft barbaars onder andere als "strijdig met onze zeden en gewoonten" en "wreedaardig". In de Oudheid en de vroeg-Christelijke periode werd barbaars ook in meer neutrale bewoordingen gebruikt: zo worden de "barbaren" die Paulus tegen het lijf loopt in de Bijbel (Handelingen, 28:2 en verder) omschreven als zeer vriendelijke mensen - zij zijn dan waarschijnlijk enkel "barbaars" in de zin dat ze vanuit het zichtpunt van de verhaalverteller vreemd zijn en een onverstaanbare taal spreken.

De term Moor is pre-islamitisch, en misschien net als barbaar eerder figuratief in die zin dat het de betekenis "afkomstig uit het westen" zou dragen - maar de eventuele "gelijkstelling", zoals u het noemt, is mogelijk van een andere aard. De vroeg-islamitische Moren die in de 8ste eeuw Spanje binnenvielen bestonden namelijk voor het grootste gedeelte uit Berbers, en het is zo dat het woord Berber (als aanduiding voor de bevolkingsgroep) mogelijk via het Arabische barbar afgeleid is van het Grieks-Romeinse barbaros/barbarus. De Berbers zouden aldus ooit een groep geweest zijn die door een andere bevolkingsgroep "barbaars" genoemd werd, en die benaming is blijven doorwerken in de overheersende taal en verworden tot een volksbenaming. (De Berbers, als oorspronkelijke inwoners van het Noord-Afrikaanse gebied, worden echter ook Imazighen genoemd, een naam die niets te maken heeft met het van "barbaars" afgeleide cultureel stempel - ten tijde van de Moorse invasies droegen ze waarschijnlijk nog de uit de Oudheid stammende benaming Lybiërs.) Het kan echter even goed zijn dat de bewoners van Spanje tijdens de invallen van de Moren deze voor hen vreemde lieden beschouwden als "barbaren" in de figuratieve betekenis, los van het feit dat de meerderheid van de Moren uit Berbers bestond.

Als men het woord "barbaar" als figuratieve term gebruikt, zijn ook de Noormannen ongetwijfeld door meerdere bevolkingsgroepen aldus beschouwd - bijvoorbeeld door de Fransen, Friesen, Saksen, etc. die in de Middeleeuwen met deze brede bevolkingsgroep (omvattende vrijwel alle volkeren op het Scandinavische grondgebied) te maken kregen. Of zij echter ook letterlijk zo benoemd zijn geweest, is nog maar de vraag. De etymologische afkomst van het moderne woord met de hedendaagse betekenis situeert zich ten vroegste in de 15de en 16de eeuw - uit de tijd van de invasies van de Noormannen zijn voor zover ik weet geen bronnen bekend die hen aanduiden als "barbaars". Ook taalkundige overblijfselen afkomstig uit de tijd die verwijzen naar de Noormannen zijn niet afgeleid van "barbaars", maar wel van de letterlijke benamingen van de betrokken volkeren: denk maar aan danegeld (Deense dwangbetaling) en Normandië (als aanduiding voor het gebied dat door de Franse koning aan de Noormannen in leen werd gegeven) - dit is echter een enigszins speculatief argument, omdat hier de sterkte van de taal van de  overheersers ervoor gezorgd kan hebben dat eventuele andere benamingen die wél van "barbaars" afgeleid zijn de culturele tand des tijds niet hebben overleefd. In ieder geval kan men zich goed voorstellen hoe een gemiddelde West-Europeaan die toen te maken kreeg met een plunderende, brandstichtende, onchristelijke en volslagen "vreemde" Noorman-krijger al gauw diens gehele volk ging beschouwen op een manier waar wij nu het woord barbaars voor zouden gebruiken.

Om kort te zijn, kunnen we stellen dat de term barbaar s in essentie géén benaming is voor bepaalde welomlijnde bevolkingsgroep, maar eerder een cultureel geladen term (zoals "vreemdeling") die in de loop van de geschiedenis gebruikt is (en nog gebruikt wordt) door de ene bevolkingsgroep om een andere aan te duiden die voor de ene een afwijkende en vaak negatief gewaardeerde cultuur heeft.