Is de Tweede Wereldoorlog de belangrijkste oorzaak van de snelle dekolonisatie na 1945?

Antwoord

Feitelijk misschien, maar inhoudelijk natuurlijk niet. De Europese grootmachten hebben in de negentiende eeuw in versnelde mate andere continenten gekoloniseerd. Ze deden dat vanuit het idee van de Beschavingsmissie: Afrikanen, Aziaten... konden zichzelf niet besturen, en moesten van buitenaf geholpen worden. In de praktijk weten we dat dit gepaard ging met grootschalige exploitatie van zowel menselijke als natuurlijke rijkdommen. De "moederlanden" zagen de kolonies in de eerste plaats als wingewesten: ze moesten producten afnemen die waren geproduceerd in het moederland, konden zelf niet naar andere landen exporteren en leverden kannonnenvlees in militaire conflicten.

Onrechtstreeks betekende dit dat in Afrika, Azië of Latijns-Amerika vroeg of laat de ideeën van de Verlichting, die in Europa voor zelfbestuur hadden gezorgd (en in uitgestelde mate voor nationalisme), ook daar zouden de kop opsteken. Voor Latijns-Amerika gebeurde dit al heel snel, bij het begin van de negentiende eeuw.

De Amerikaanse president Woodrow Wilson vond het tijd voor zelfbeschikkingsrecht aan het einde van Wereldoorlog I (1917-1919). Hij bedoelde daarmee dat elke bevolking moest kunnen kiezen in welke staat ze wou leven. Zijn standpunt werd niet helemaal gevolgd:

- Het dubbelkeizerrijk Oostenrijk-Hongarije werd opgebroken in kleine staten (Oostenrijk, Hongarije, Tsjechoslowakije)
- Minderheden werden onder de bescherming van de Volkenbond geplaatst, om verder gemorrel aan de grenzen te vermijden
- Het Ottomaanse Rijk werd in stukken opgedeeld, het huidige Syrië en Libanon kwamen onder Frans "mandaat", het huidige Israël (Palestina) met Jordanië kwam onder Engels "mandaat"; de huidige chaos in het Midden-Oosten heeft veel te maken met lijnen die toen werden getrokken

Wereldoorlog II zorgde voor een verzwakking van de Engelse en Franse koloniale machten. Een heel bekend voorbeeld is de vreedzame onafhankelijkheid van India onder Mahatma Ghandi, kort na WOII. Bovendien steunden de Verenigde Staten en de Sovjetunie de dekolonisatie. De grootmachten probeerden elk hun invloedssfeer uit te breiden, om te vermijden dat een kolonie van Frankrijk, Engeland, (Nederland, België) zou terechtkomen in het "andere kamp".

Eigenlijk gebeurde er een grote shift na Wereldoorlog II:
- De Europese machten trokken zich terug uit verre continenten, al dan niet na slepende militaire conflicten (Nederland in Indonesië, Frankrijk in Algerije/Indochina...)
- Ter compensatie versterkten ze hun onderlinge samenwerking, door de oprichting van de EEG, de EGKS en Euratom
=> De handel met de kolonies die verloren ging, werd ruimschoots gecompenseerd door de boom van de Europese economie in de "Trente Glorieuses" (1945-1975)
=> Dit is niet toevallig de periode waarin de Sociale Zekerheid in onze buurlanden een enorme ontplooiing kent

In de feiten kan je je natuurlijk de vraag stellen in hoeverre alle gedekoloniseerde landen "los" zijn gekomen van hun "moederland". Vaak worden de plaatselijke elites nog opgeleid aan Franse of Engelse universiteiten, bezitten ze prestigieus vastgoed en worden ze ontvangen in de beste salons, geven ze voordelen aan bedrijven van de voormalige kolonisator... In Frankrijk wordt dit systeem de "Françafrique" genoemd (ook te lezen als "France - à - fric" of geldpomp). Frankrijk of het Verenigd Koninkrijk rekenen vaak op de solidariteit van hun oud-kolonies in stemmingen bij de Verenigde Naties. Anderzijds is het ook wel zo dat andere grootmachten als de VS of China uiteraard ook niet blijven stilzitten. De actieve Chinese diplomatie in Congo is een gekend voorbeeld waarbij de traditionele Belgische invloed niet meer de belangrijkste is.

Puur principieel is er niet veel in te brengen tegen het zelfbeschikkingsrecht. Sinds de Amerikaanse ("We, the people") en Franse Revolutie is het volk soeverein, en niet langer de heerser volgens goddelijk recht. Wat we zelf prediken, kunnen we een andere bevolkingsgroep niet ontzeggen.

Bovendien doet het er niet toe of het om een ex-kolonie gaat, of niet. Het principe van volkssoevereiniteit en zelfbeschikkingsrecht geldt overal, los van de voorgeschiedenis van een land. In België evengoed als in Congo of in de Verenigde Staten. Vandaar ook dat sommige onafhankelijke staten hun recht opeisten om niet te kiezen tussen blokken in de Koude Oorlog (de beweging van de neutralen of de oorspronkelijke betekenis van "Derde Wereld", naast het kapitalistische en communistische blok). Veel nationalistische politici bouwen hun ideologie op het zelfbeschikkingsrecht. Denk maar aan generaal de Gaulle, die voor Frankrijk het recht opeiste een eigen beleid te voeren en betrekkingen te hebben met iedereen, ook met de Sovjetunie, hoewel het zelf tot het kapitalistische blok behoorde.

Daar tegenover staat wel dat een volk pas "staat" kan worden als dit wordt erkend door andere staten. Het uiteenvallen van de USSR begin jaren 1990 leidde tot een chaotische situatie. Om dit tegen te gaan, geeft men de voorkeur aan de bescherming van rechten voor minderheden binnen grotere gehelen, boven de afsplitsing. Men ziet met andere woorden internationale stabiliteit als een waarde op zich. Toch is de draagwijdte van dit argument beperkt: wat kan je inbrengen tegen de democratische beslissing die gedragen wordt door een (grote) meerderheid van de bevolking ?

Dit debat loopt eindeloos door:
- de Baltische staten verklaarden zich in 1989 zo snel mogelijk onafhankelijk van Rusland, en vrezen vandaag voor militaire agressie
- Zuid-Soedan verklaarde zich onafhankelijk na een lang conflict
- Kosovo deed hetzelfde (landen als België, Spanje of het Verenigd Koninkrijk volgden deze discussie met grote aandacht)
- Er wordt tussen Rusland (pro) en Georgië (contra) getwist over de afscheidng van Zuid-Ossetië en Abchazië
- Rusland nam een referendum in de Krim als argument om het land als onafhankelijk van Oekraïne te erkennen, en vervolgens per verdrag te laten aansluiten bij de Russische Federatie

In al deze kwesties zijn andere staten vrij om te erkennen wie ze willen. Juristen proberen hiervoor regels te brouwen, maar kunnen er niet aan voorbij dat er in het internationaal recht geen autoriteit boven de staten bestaat. Ook rechtscolleges als het Internationaal Gerechtshof of het Internationaal Strafhof, die met dergelijke vragen geconfronteerd kunnen worden, moeten zich richten naar wat staten in de praktijk aanvaarden als bindend.

Elke nieuwe twist over het zelfbeschikkingsrecht wordt opgevolgd door topadvocaten en diplomaten, om een nieuw precedent te creëren, dan wel te vermijden dat er een ontstaat. Ook eerder obscuur aandoende conflicten in andere delen van de wereld worden gepleit door Franse, Engelse, Amerikaanse... juristen, en nauwlettend in de gaten gehouden.