Hoe verliep de 80-jarige oorlog in Antwerpen?

Antwoord

Er zijn heel veel werken over Antwerpen in die periode, misschien helpt het om te zoeken op zaken als 'Beleg van Antwerpen', 'Val van Antwerpen', 'Spaanse Furie', 'Calvinistisch Bewind in Antwerpen', 'Blokkade van de Schelde'. Zeker het boek van Gustaaf Asaert '1585: de val van Antwerpen en de uittocht van Vlamingen en Brabanders' (Lannoo, 2004) loont de moeite.

In een paar reuzensprongen:

• 1567: Slag bij Oosterweel. Het startschot van de 80-jarige oorlog valt wanneer een klein Geuzenleger onder leiding van Jan van Marnix (oudere broer van Filips) wordt verslagen door de lijfwacht van Margaretha van Parma. De overlevenden worden als rebellen afgemaakt, hetgeen de toon zet voor 81 jaar wederzijdse haat. Vooraf is al heel wat buitenlandse handel in Antwerpen stilgevallen, omdat men de sfeer er als onveilig beschouwt.
• 1576: Spaanse Furie. Na aanvankelijke militaire successen is de Spaanse staatskas zo goed als bankroet. Onbetaalde Spaanse soldaten beginnen in het voorjaar in Aalst en Zierikzee te muiten, en met de hulp van officieren wordt dat op 4 november in Antwerpen in het groot overgedaan: de stad wordt bestookt, burgermilities onder de voet gelopen en bevolking uitgemoord. In een reactie vier dagen later sluit Willem van Oranje met alle Nederlandse provincies de Pacificatie van Gent: alle Spaanse troepen moeten weg!
• 1577: Inname van de Citadel van Antwerpen. In het voorjaar vertrekken de Spanjaarden uit de Citadel, in de nacht van 1 op 2 september veroveren burgers en Geuzen het Zuiderkasteel op de resterende Duitse troepen. Het kasteel wordt in november afgebroken, het bronzen standbeeld van Alva door de straten gesleept. Een Calvinistisch bewind onder leiding van Marnix van Sint-Aldegonde roept de Republiek Antwerpen uit, en haalt Willem van Oranje binnen. Antwerpen sluit zich het volgende jaar aan bij de opstandelingen van de Unie van Utrecht.
• 1579: Slag bij Borgerhout. Een nieuwe en briljante Spaanse veldheer, Alexander Farnese (later hertog van Parma) dient zich aan. Hij leidt zijn leger vanuit de Kempen richting Antwerpen, verslaat verpletterend de Antwerpse verdedigers in Borgerhout, en trekt zich dan plots terug. Achteraf blijkt dat hij de Staatse versterkingen naar Antwerpen wil lokken, en zo het beleg van Maastricht vergemakkelijken.
• 1583: Franse Furie. Op 17 januari wil de Hertog van Anjou, die zich met zijn Franse troepen aan de kant van de Staatsen had aangesloten, tijdens een parade in Antwerpen voor Oranje en Marnix een machtsgreep plegen. De plannen lekken echter uit, en de Antwerpse burgerwacht en burgers hadden zich voorbereid, en kunnen de Fransen verjagen.
• 1584-5: Beleg door Farnese. Eerder dan de grote en goed verdedigbare stad frontaal aan te vallen, besluit Farnese om de Antwerpen uit te hongeren. Hij verovert het omliggende gebied en kan voorkomen dat de polders onder water werden gezet (door het getreuzel van de Antwerpse slagersgilde). Een brugblokkade van 22 schepen over de Schelde, sluit de stad af van de zee. Het Calvinistisch bewind doet maandenlang uitvalspogingen, o.a. met drijvende tijdbommen en brandende schepen, maar zonder succes. De burgerbevolking vlucht de stad uit, hetgeen de Spanjaarden aanmoedigen en het stadsbestuur herhaaldelijk verbiedt. De beloofde ontzetting uit Zeeland en Engeland blijft uit, waarna Filips van Marnix van Sint-Aldegonde uiteindelijk na 14 maanden de stad overgeeft. De overgave is opmerkelijk rustig: beide kampen gaan bewonderend elkaars stellingen inspecteren, men viert de intrede van Farnese en beide kampen breken de Scheldeblokkade broederlijk af. Verder stroomafwaarts hebben de Staatsen wel al beide oevers van de Scheldemonding bezet, zodat de toegang tot de zee toch de volgende twee eeuwen beperkt blijft: alleen binnenlands goederenverkeer (binnen de Nederlanden) is toegelaten, waarop alleen Zeeuwen vervoersrechten hebben en de Spanjaarden een 'licenten'-taks heffen. Burgers die niet spaansgezind zijn, hebben vier jaar lang de kans om de stad te verlaten, hetgeen ze ook in masse doen: de stad slinkt van ca. 100.000 inwoners naar minder dan 40.000 inwoners. Andersom kent Amsterdam een enorme instroom van begoede en begaafde Antwerpenaars, die haar eigen Gouden Eeuw stimuleert. Helemaal zwart-wit is het verhaal niet: de Spaanse periode van Antwerpen na het beleg van Farnese is ook die van Rubens, Jordaens, Van Dyck...
• In 1605, 1620, 1623, 1624 en 1638 zijn er nog halfslachtige pogingen van Staatsen om Antwerpen te veroveren.
• Het spectaculairst is nog een van de laatste wapenfeiten van de 80-jarige oorlog, met het tweede Beleg van Antwerpen in 1646. De Nederlandse 'stedendwinger' Frederik Hendrik voert op aandringen van de Fransen een afleidingsmanoeuver uit door Antwerpen vanuit Temse en Liefkenshoek te bedreigen. Ondertussen hebben Franse troepen de weg vrij om Sint-Winoksbergen, Duinkerke, Ieper en Veurne te veroveren. Frederik Hendrik doet dat trouwens zeer tegen de zin van de Staten-Generaal (vooral Zeeland en Holland) die Antwerpen als klein te houden concurrent zien.
• Bij de Vrede van Munster in 1648 wordt de hele 80-jarige oorlog tussen Spanje en de Nederlanden afgesloten. Via een omweg wordt bereikt dat de Nederlandse republiek internationaal erkend is als een volwaardige staat, dat alle rooms-katholieke kerkgoederen vervallen aan de Nederlandse overheid; kerken, kapellen, kloosters en andere bezittingen. Ook komt er een grens tussen de Republiek en de Zuidelijke Nederlanden, gebaseerd op de frontsituatie in 1648: Zwin en Sassevaart worden gesloten, de Scheldetoegang tot Antwerpen bleef tot 1813 (twee eeuwen lang) sterk beperkt.