Bestaat het heden?

Antwoord

Beste Stefaan,

Wat een mooie vraag. Vorig semester doceerde ik een vak over "Filosofie van de tijd". Daarin kwamen er een aantal mogelijke antwoorden op uw vraag aan bod. Ik zet de vier belangrijkste visies hier kort op een rij, van meer naar minder intuïtief:

1. Enkel het heden bestaat, verleden en toekomst zijn een illusie. Deze positie wordt presentisme genoemd. (Hierbij wordt ervan uitgaan dat het heden niet overlapt met verleden en toekomst, dus niet het 'snijpunt' is zoals u zegt. Wiskundig zouden we dit kunnen doen door verleden en toekomst voor te stellen door open verzamelingen.) Deze visie komt goed overeen met onze ervaring: we kunnen het verleden en de toekomst immers niet zien, voelen of aanwijzen.
2. Het heden en het verleden bestaan, maar de toekomst niet. Dit wordt possibilisme genoemd en sluit aan bij het intuïtieve idee dat het verleden vast ligt, maar de toekomst nog niet. Deze visie wordt soms ook een groeiend blokuniversum genoemd, maar wat een blokuniversum is kan ik beter uitleggen bij de volgende stap.
3. Zowel verleden, heden als toekomst bestaan en zijn even echt. Dit wordt eternalisme genoemd en deze visie heeft aan belang gewonnen na de ontwikkeling van de speciale relativiteitstheorie door Einstein. Uit Einsteins theorie blijkt namelijk dat gelijktijdigheid relatief is (afhangt van de bewegingstoestand van de waarnemer): er is dus geen universeel 'nu' en dit zet het idee dat enkel het heden echt is (presentisme) onder druk. We kunnen ruimte en tijd samen voorstellen als een vierdimensionaal geheel. Dit wordt soms ook het blokuniversum genoemd. De speciale relativiteitstheorie is een deterministische theorie: de toekomst staat dus vast, maar kennen we enkel nog niet. (In hoeverre dit compatibel is met een andere fundamentele natuurkundige theorie, namelijk de kwantummechanica, is niet helemaal duidelijk, vandaar dat de huidige stand van de wetenschap niet volstaat om opties 1 en 2 uit te sluiten.)
4. Tijd is een illusie (o.a. de visie van Parmenides en Zeno): er bestaat wel iets, maar datgene dat bestaat is zelf tijdloos. Tijd is dus een illusie en ook de opdeling verleden/heden/toekomst, maar daarom bestaat er nog niet niets. Ook hierbij zijn er wetenschappelijke theorieën die er goed bij passen: in kwantumgravitatie-theorie zijn er bijvoorbeeld modellen waarin tijd een emergent verschijnsel is. Dat wil zeggen dat tijd zelf zou kunnen ontstaan uit een tijdloze theorie!

Verder wou ik nog opmerken dat het realisme-debat in de wetenschapsfilosofie vooral gaat over de vraag welke objecten echt bestaan. (Enkele voorbeelden: Bestaat een tafel? Een planeet? Een elektron? En hoe weten we dat?) De vraag die u stelt, "Bestaat het heden?", is van een andere aard en toch leidt uw gedachtegang tot de suggestie dat er niets zou bestaan (dus ook geen objecten). Binnen filosofie van de tijd wordt dit vraagstuk op een andere manier bekeken:

• Enerzijds is er de vraag of tijd al dan niet echt bestaat. Als tijd een illusie is (optie 4 hierboven), volgt daar nog niet uit dat er niets bestaat. Wel rijst bijvoorbeeld de vraag hoe het komt dat we die illusie hebben.
• Anderzijds is er de vraag hoe objecten doorheen de tijd blijven bestaan. Ook daarop zijn er verschillende antwoorden te geven, maar dat zou me hier te ver leiden.

Vriendelijke groeten,
Sylvia Wenmackers