Wanneer is de 's' in een 'z' veranderd?

Antwoord

Beste Toon,

Allereerst wil ik (misschien enigszins overbodig voor jou, maar toch om alle misverstanden uit te sluiten) duidelijk maken dat we letters niet met klanken mogen verwarren. Ik zeg dat omdat u vraagt: "Wanneer is die 's' veranderd in een 'z'-klank?" Er is helemaal niets veranderd. In de loop van de geschiedenis van het Nederlands zijn de spellingconventies veranderd voor de weergave van de z-klank in geschreven taal.

(Tussen haakjes. Dezelfde letter kan in verschillende talen met een andere klank overeenkomen. Een s staat in het Duits voor een [z]-klank, tenminste als de s voor een klinker staat. Een z staat in het Duits voor een [ts]-klank, in het Nederlands voor een [z]-klank, in het Italiaans voor een [dz]-klank of een [ts]-klank. De conventies zijn dus afhankelijk van de taal.)

De conventies kunnen in dezelfde taal in de loop van de geschiedenis veranderen. In het Nederlands werd in de middeleeuwen een s of een z geschreven voor een [z]-klank op voorwaarde dat er een klinker volgde op die letter. Bijvoorbeeld: sake / zake 'zaak', zeghel 'zegel', zien, somer 'zomer', zullen. Als er een klinker volgde, wisselden z en s elkaar dus af. Verder kwam de letter s voor een [z]-klank ook tussen twee klinkers voor: lesen, kiesen, wisen 'wijzen'.

Bovendien kon zo'n s voor een [z]-klank (die dus afgewisseld werd met de letter z) uitsluitend voorkomen in woorden die het Nederlands van het Germaans overgeërfd had. In woorden die het Nederlands aan het Latijn of het Frans ontleend had, kon de letter s vóór een klinker alleen overeenkomen met de [s]-klank, bijvoorbeeld: sacrament, Sinxen.

En voor de volledigheid: een letter s (voor de [z]-klank) kwam in de middeleeuwen ook vóór een w voor: swager, swart.

In de loop van de geschiedenis gaat het gebruik om een s te schrijven voor een [z]-klank langzaam achteruit. Maar nog tot in de 18e eeuw blijft de s regelmatig opduiken vóór een klinker. Naar het einde van de 18e eeuw toe moet er min of meer consensus gegroeid zijn om een z te schrijven. Toen begin 19e eeuw de Nederlandse spelling voor het eerst officieel vastgelegd werd, is voor een z gekozen als een [z] uitgesproken werd vóór een klinker. Maar die vernieuwing en definitieve keuze voor een z is er gekomen nadat in de zuidelijke Nederlanden de familienamen bij de burgerlijke stand opgeschreven zijn en dus voor de eeuwigheid de spelling van eind 18e eeuw verkregen hebben. Seghers of De Saegher moeten dus inderdaad met een [z] uitgesproken worden, omdat in die familienamen nog een oude spellingconventie zichtbaar is, waarbij een s vóór een klinker dus als een [z] uitgesproken wordt in woorden die het Nederlands van het Germaans overgeërfd heeft. Denk ook aan familienamen als De Swaene en Swartjes en Sweertvaegher. Maar veel mensen spreken die familienamen dus (enigszins begrijpelijk) uit in overeenstemming met de huidige spellingconventies, waarin een s vóór een klinker voor een [s]-klank staat. Denk maar aan de bekende voetballer Tom De Sutter, van wie de naam door de sportverslaggevers systematisch met een [s]-klank uitgesproken wordt, terwijl het een [z] zou moeten zijn. Ik had ooit een studente met de voornaam Soetkin. Zij sprak haar naam met een [s] uit. Wat natuurlijk onzin is, want toen die naam nog volop in de mode was, in de middeleeuwen dus, zei iedereen Zoetkin. De naam betekent dan ook gewoon zoetje (of zoals in sommige dialecten zoeteke). Wie zijn kind een middeleeuwse naam geeft en die naam ook volgens middeleeuwse spellinigconventies wil spellen, zou die naam dan ook uit moeten spreken zoals die volgens die conventies uitgesproken werd.

Met vriendelijke groet,

Peter Debrabandere