Wat is het verschil tussen samenstellingen, afleidingen en afgeleide samenstellingen?

Antwoord

In een taal kan je nieuwe woorden vormen vanaf bestaande woorden. Dit heeft te maken met het economisch principe van alle natuurlijke talen: men moet niet voor elk begrip een nieuw woord uitvinden. De spreker kan, zoals in een legospel,  bestaande woorden of delen van woorden samenbrengen om zo een nieuw woord te maken voor een nieuw begrip.

Die woordvorming kan essentieel volgens twee technieken. Ofwel voegt men aan een basiswoord een suffix of een prefix toe. Suffixen en prefixen zijn "blokjes" die wel een betekenis hebben maar niet alleen als autonoom woord bestaan. Zo kan ik aan mist het suffix -ig toevoegen: het betekent ongeveer "voorzien van" of "met", maar bestaat niet op zich zelf. Hetzelfde geldt voor prefixen: her- is een prefix bij herbeginnen; het betekent "opnieuw" maar bestaat niet als autonoom woord. Sergelijke woorden noemt men afleidingen. Ze zijn immers door middel van een suffix of een prefix afgeleid van een bestaand enkelvoudig woord.

Maar we kunnen ook nieuwe woorden vormen door twee of soms drie bestaande woorden met mekaar te combineren, bv. aardappel,  postzegel, rundsvlees, doofstom. Dan hebben we te maken met een samenstelling

In sommige gevallen maken we samenstellingen (dus van twee bestaande woorden, bv. meerdere + jaar), maar de nieuwe samenstelling bestaat niet op zich zelf. Ze ontstaat maar als we er nog een suffix aan toevoegen: meerderjaar bestaat niet, maar meerderjarig wel. In dat geval spreken we van een afgeleide samenstelling.

Het is in de taalkunde niet altijd evident om deze onderscheiden te maken. Soms is de grens tussen een prefix of suffix enerzijds en een enkelvoudig woord onduidelijk. Is in- in woorden als instaan, inenten een autonoom woord (het voorzetsel in bestaat immers) of is het een prefix, vermits het niet noodzakelijk de exacte betekenis heeft van het voorzetsel in maar een veel abstractere. Bovendien kan het prefix in- een andere vorm aannemen (bv. in import, immigreren), wat het voorzetsel niet kan. In dergelijke gevallen stelt men meestal dat in- een prefix is en de gevormde woorden afleidingen zijn en geen samenstellingen.