Hoe kunnen we met zekerheid weten dat wat onze ogen vertellen echt is en geen illusie of programma dat ons is opgelegd of in ons is geprogrammeerd?

Antwoord

Beste Tim,

je vraag bevat meerdere vragen:
1. Kunnen we "de" werkelijkheid kennen?
2. Is er een vrije wil?
3. Is er zoiets als een "Oppermacht" die de werkelijkheid manipuleert?

Een uitgebreid en "volledig" antwoord geven op al die vragen, is binnen dit kader onmogelijk. Daarom stel ik je voor je een aanzet tot antwoord te geven, waarop jij al dan niet dieper kunt ingaan door mij verdere vragen te stellen.

1. Kunnen we "de" werkelijkheid kennen? Mijn antwoord hierop is kort en krachtig: NEEN.
Wat kunnen we dan wel kennen? Dat is de vraag die men binnen de filosofie de "epistemologie" noemt. Het antwoord op die vraag is evenwel niet binnen de filosofie te vinden, maar wel binnen de wetenschap.
Ik zal je eerst een andere vraag stellen: Is er zoiets als "de" werkelijkheid?
Je verwijst zelf naar Plato - die zijn ideeën bij een andere Griekse filosoof gehaald had, Parmenides van Elea. Plato zei dat wij enkel een afschaduwing van de werkelijkheid waarnemen. 
Dezelfde gedachte vinden we terug bij Immanuel Kant die stelt dat DE werkelijkheid het "Ding an sich" is, terwijl onze waarnemingen het "Ding für uns" is.
Maar de kwantummechanica spreekt dat tegen. Volgens de kwantummechanica is er niet zoiets als een absolute wereld (cfr. Newton). Het ganse universum bestaat uit elementaire deeltjes die elkaar voortdurend "vastpakken" en weer "loslaten" aan een ongelofelijk snelheid. Indien onze zintuigen konden waarnemen op subatomair niveau, dan zou wij niets zien, horen, ruiken, voelen... totaal niets.

Klinkt raar? Toch is het zo. Kijk, de Grieken kenden aan de dingen een absoluut, onafhankelijk bestaan toe en zij schreven aan die dingen eigenschappen, attributen toe... zo nemen wij trouwens ook de wereld waar. Maar juist dat is fout: de dingen hebben geen inherente eigenschappen ... er is niet zoiets als kleur, geur, geluid ...
Bijvoorbeeld: neem een rode knoop. Je ziet "rood"... Sluit nu je hand rond die knoop ... wat is de kleur van de knoop? Rood? Neen ... GEEN kleur ... rood is geen inherente eigenschap van die knoop, maar wel een eigenschap die het resultaat is van de lichtinval op de materie waaruit die knoop bestaat. Neem de lichtinval weg, en de kleur is ook weg. Kleur is dus een emergente eigenschap van de materie, een eigenschap die ontstaat als gevolg van een relatie tussen elementen.
En hetzelfde geldt voor geur en geluid. In het taoïsme wordt de beroemde koan (vraag) gesteld: als in het woud een boom omvalt en er is niemand om het te horen, is er dan geluid?
Denk eens goed na over die vraag... en stel je daarbij de vraag: WAT is geluid?

Einstein heeft zich zijn ganse leven verzet tegen het idee dat er geen absolute werkelijkheid zou zijn en dat alles het gevolg is van kwantumfysische toevalsprocessen. Maar Einstein is er nooit in geslaagd een vasthoudend argument tegen de kwantummechanica op te bouwen.

We stellen dus dat er geen absolute werkelijkheid is, er is geen "Ding an sich" en Plato had het bij het verkeerde eind met zijn grotallegorie.
Wat is de werkelijkheid dan? Wel, de werkelijkheid is wat wij ervan maken, ieder van ons, met onze zintuigen... en ook elk levend wezen.
Bijvoorbeeld: de wereld van de pimpelmeesjes is VEEL mooier en veel kleurrijker dan de onze, omdat zij buiten Rood, Groen en Blauw (de samenstellende primaire kleuren van het licht) ook infrarood en ultraviolet kunnen zien, twee kleuren die buiten het voor ons waarneembare spectrum liggen. En jij weet ook dat een hond veel meer geluiden kan waarnemen dan wij dat kunnen.
Wat is nu de "echte" wereld? De onze? Die van de pimpelmeesjes? Die van de hond? Geen van alle. Het zijn allemaal niets meer dan waarnemingen... signalen die door de zintuigen naar de hersenen gestuurd worden en daar geïnterpreteerd worden.

Ik zou hier nog bladzijden en bladzijden kunnen over doorgaan, maar ik hoop dat je nu al een aanzet tot begrip hebt: Elk individu doet waarnemingen en die waarnemingen worden door de hersenen geïnterpreteerd... er is geen absolute, unieke werkelijkheid; alles is interpretatie en alles heeft een AFHANKELIJK bestaan... niets kan dus zijn zonder alles wat dat "iets" omringt. Om de eenvoudige reden dat alles tot stand komt door de voortdurende onderlinge uitwisseling van subatomaire deeltjes.

2. Is er een vrije wil? JA en NEEN. 't Is maar hoe je het bekijkt.
De bevindingen uit de neurologie leren ons dat wij in feite ons brein zijn. Jan Verplaetse (Zonder vrije wil), Dick Swaab (Wij zijn ons brein), Viktor Lamme (De vrije wil bestaat niet) en nog zoveel anderen stellen dat er geen vrije wil is, aangezien wij al van voor onze geboorte geconditioneerd worden tijdens de aangroei van onze hersenschors.
Maar ik heb daar zelf zeer zware bedenkingen bij en volgens mij is het eerder een kwestie van hoe je het bekijkt. Ik ga akkoord om te stellen dat wij geconditioneerd zijn, enerzijds genetisch en ook door de omstandigheden waarin onze moeder haar zwangerschap volbrengt, anderzijds door onze opvoeding, de milieus waarin we terechtkomen, de mensen die we ontmoeten, enzovoort.
Maar om daaruit af te leiden dat er van een vrije wil geen sprake is, is voor een brug te ver... dit vind ik heel erg kort door de bocht gaan.
Volgens mij is er wel degelijk nog altijd sprake van keuze en vrije wil... en dan heb ik het niet over de keuze of ik een Duvel of een Leffe ga drinken, maar wel over fundamentele keuzes.

Kijk, alles heeft een oorzaak, dat is waar, maar niets heeft een doelgerichtheid. Ook dat concept hebben wij van de Grieken geërfd: de teleos van Aristoteles... alles heeft een doel.
Maar dat is een kwestie van interpretatie. De mensen zeggen: "alles heeft een reden." Maar bedoelen ze daarmee dat alles een oorzaak heeft, of dat alles met een bepaald doel gebeurt? Want dat is niet hetzelfde.
Dit soort denken is ook weer typisch voor het Westen: lineariteit... alles gebeurt volgens een causaal deterministische lijn, precies zoals Newton dat vooropstelde.
Sorry, maar dit is fout. De wereld is geen lijn...
In zijn boek vertrekt Jan Verplaetse van een stelling: Indien causaal determinisme waar is, dan zijn alternatieve opties en broncontrole uitgesloten.
En volgens Jan Verplaetse IS causaal determinisme waar.
Sorry, maar ik ga daar absoluut niet mee akkoord ... en meteen vervalt voor mij dan ook de ganse argumentatie van Jan Verplaetse.
Naast het causaal determinisme ziet Verplaetse ook nog het acausaal determinisme en het acausaal indeterminisme, die hij allebei verwerpt... en terecht.
Maar er is een laatste mogelijkheid, die hij in zijn werk eventjes vermeldt, op pag. 120: "Het is mogelijk dat onze beslissingen verankerd zitten in CAUSALE netwerken die INDETERMINISTISCH werken."  - We hebben het hier dus over het causaal indetermisme: alles heeft een oorzaak, maar niets is bepaald - maar dat schuift Jan Verplaetse onmiddellijk van de baan.
Nu is het juist dat causaal indeterminisme dat aansluit - alweer - bij de kwantummechanica. In het Oosterse denken wordt dat weergegeven door een cirkeldenken ipv een lijndenken.

Ik stel dus: alles heeft een oorzaak, niets is bepaald. De keuze ligt bij jou.
Zie het als wandelen in een mist die met jou mee opschuift: je ziet vaag de contouren van je omgeving en je weet ongeveer waar je naar toe wil, bijvoorbeeld een toren. Als je bij een wegsplitsing komt moet je een keuze maken. Die keuze kan je dichter bij je doel brengen, of juist verder... en zo gaat het bij iedere splitsing.
Als je je omdraait zie je alles duidelijk en helder, maar voor je blijft de mist.
Zo kun je achteraf zeggen: Indien ik toen die of die beslissing genomen had, dan zou nu... enzovoort.

3. Tenslotte, is er zoiets als een "Opperwezen" dat alles manipuleert? NEEN
Jij bent zelf dat Opperwezen. Jij hebt de touwtjes in handen, aangezien jij zelf jouw wereld maakt, zowel letterlijk als figuurlijk. En jouw wereld verandert ook voortdurend, aangezien jij een referentiekader in je hoofd hebt dat evolueert naar gelang de ervaringen die je opdoet, de mensen die je ontmoet, de dingen die je leert... 
Er is geen absolute wereld buiten jezelf en niets is voorgeprogrammeerd... de wereld die jij kent is de enige echte, omdat dat JOUW wereld is, net zoals dat voor ieder van ons het geval is. Er zijn net zoveel werelden als er mensen en levende wezens (= waarnemers) zijn.
En COMMUNICATIE is het sleutelwoord in dat alles. Communicatie moet ons in staat stellen een "gemeenschappelijke" taal te ontwikkelen (verbaal, lichamelijk, auditief ...) die ons toelaat elkaar te begrijpen, of beter... elkaars wereld te begrijpen.

Zo, ik zal het voorlopig hierbij laten. Als je er dieper op in wil gaan of eventueel aanbevelingen voor verdere lectuur wenst, schrijf me dan gerust: johan.dhaenen@howest.be