Hebben dieren een onderbewustzijn?

Antwoord

Deze vraag slaat terug op een filosofisch vraagstuk dat René Descartes de wereld in stuurde. Volgens hem hadden dieren geen bewustzijn, geen bewuste gedachten of gevoelens. Vandaag de dag kunnen we nog steeds geen sluitend antwoord geven.

Biopsycholoog Bob Bermond staat bekend om zijn onderzoek naar dieren en om zijn uitspraken over het ontbreken van bewustzijn bij dieren. Volgens hem hebben inderdaad enkel mensen, dolfijnen en mensapen een vorm van bewustzijn. Hij leidt dit o.a. af doordat deze diersoorten een beter ontwikkelde neocortex hebben. Alle andere diersoorten reageren volgens hem gewoon reflexmatig op omstandigheden.

Omdat het moeilijk is om bewustzijn of onderbewustzijn bij diersoorten goed te bestuderen zijn deze uitspraken "onder voorbehoud". Aan een mens kan je nog vragen wat hij geleerd heeft. Of je kan via vb. woordaanvultesten nagaan of hij ook onbewust kennis heeft opgepikt. Maar dergelijke testen uitvoeren bij dieren is een pak moeilijker...

Spraakverwarring: onbewuste - onderbewuste

Er bestaat in de volksmond wat spraakverwarring over de termen "onbewuste" en "onderbewuste".
Volgens Freud bestaat het psychisch functioneren uit drie niveaus: het Ich (het bewuste), het Uberich (de wetgevende stem, degene die de driften controleert en in het onbewuste houdt) en het Es (de driften en aangeboren instincten). Freud ging ervan uit dat onze driften vaak ons gedrag sturen, zonder dat we er bewust van zijn. Driften begeven zich dan op een onbewust niveau.

Een kind wordt volgens Freud geboren met enkel een Es: de woelige bron vol aangeboren driften, instincten en reflexen. Dit is vergelijkbaar met dieren: ze volgen hun instincten en reageren reflexmatig. Door interactie met de omgeving leren kinderen hun driften te reguleren, ze leren van hun ouders wat mag en wat niet mag (= ontwikkeling van het Uberich). Pas later in de ontwikkeling bouwen ze hun eigen identiteit op: het Ich wordt gevormd.

Je zou kunnen zeggen dat de meeste dieren een onbewuste hebben, omdat ze voornamelijk instinctmatig reageren op de wereld. Sommige dieren zijn ook in staat tot sociaal leren: ze doen na wat een ander doet, omdat ze merken dat het voordeel oplevert. Het apenjong dat een tak gebruikt om mieren te vangen, omdat hij gezien heeft dat moeder zo aan eten komt, doet aan sociaal leren.

Het onderbewuste is een geval apart. Het gaat om dingen die we waarnemen, zonder ons er echt van bewust te zijn. We doen nieuwe ervaringen op, maar beseffen niet dat het ons nieuwe kennis oplevert. Wellicht is dit bij veel diersoorten het geval: zij leren door ervaring of door imitatie, maar ze zijn zich er doorgaans wellicht niet van bewust dàt ze geleerd hebben.