Waarom hebben mensen een familienaam?

Antwoord

Je eerste vraag is eenvoudig te beantwoorden: omdat de bevolkingsconcentratie vaak te hoog is om met een voornaam alleen te volstaan. Ook verduidelijkende bijnamen volstaan dan niet altijd. Om jouw naam te nemen: ik ken minstens een zestal Chrissen persoonlijk (een vroegere buurjongen, een collega, een voormalige collega) en een aantal Bekende Chrissen vanop afstand, zodat ik iets anders nodig heb om aan te geven over welke Chris ik iets wil zeggen.

Drie methoden om een voornaam wat te preciseren, zijn

• een bijnaam die verwijst naar je uiterlijk of je beroep
• een patroniem of vadersnaam, of een matroniem of moedersnaam, die aangeeft wie je ouders zijn, of desnoods van welke 'clan' je bent.
• een geoniem, die naar je plaats van herkomst verwijst.

Om dat benamingssysteem voor iedereen (en vooral ook voor de natiestaten van de 18de eeuw) vatbaar te maken, werden die namen vastgelegd en langs vaderskant overfbaar gemaakt, zodat een Beenhauwer niet noodzakelijk dat beroep meer uitoefende, of een Van Mechelen meestal zelfs niet van die stad afkomstig is (want daar zou zijn vaders achternaam zinloos zijn geweest).

Dat brengt me bij je andere vraag: waar komt het vandaan? In het China van de Shang-dynastie waren ze in gebruik, sporadisch in het Oude Griekenland en zeker in het Oude Rome, waar een Gaius afkomstig uit de familie Julius en met de bijnaam Caesar, zijn naam helaas deelde met zijn vader en grootvader - er waren drie Gaii Julii Caesares, ondanks een systeem van dubbele achternamen! De kleinzoon werd uiteindelijk dè caesar (of keizer).

De praktijk om vaste achternamen vast te leggen kwam pas echt in zwang in Europa in de 17de en 18de eeuw, ruim vóór Napoleon, hoewel die in 1799 (Belgische provincies) en 1811 (Nederlandse provincies) een burgerlijke stand invoerde, daarin geboorte, huwelijk en overlijden moesten geregistreerd worden, mèt vaste achternamen.

In minder dichtbevolkte gebieden, met minder traditie van een sterke natiestaat, houdt men wel nog vast aan de verglijdende verduidelijkingen bij een voornaam: in IJsland bijvoorbeeld houdt men vast aan patro- en matroniemen, net als in Tibet en Burma. Op de meeste plaatsen in de wereld is er wel een geformaliseerd systeem met overerfbare familienamen, maar het leuke is dat zelfs dat overal wel eens licht verschilt: in Spanje krijg je zowel de achternaam van vader als moeder, maar geef je enkel die van je vader door, in Hongarije komt de achternaam altijd vóór de voornaam, en niet overal moet/mag een pasgehuwde echtgenote haar 'meisjesnaam' veranderen in de familienaam van de echtgenoot.