Vanaf wanneer wordt iets 'een fossiel' genoemd? Zijn schelpen op het strand ook al fossielen?

Antwoord

Beste Katrien,

Fossielen zijn de resten of sporen van vroeger leven, bewaard in gesteenten of sedimenten. Soms vind je ze los op de bodem of in het water maar dan zijn ze in regel uit gesteenten of sedimenten losgekomen (bvb. door erosie). Fossielen uit harde gesteenten zijn meestal vrij oud want de geologische gesteentevorming neemt toch wat tijd in beslag. Fossielen uit sedimenten kunnen ook oud zijn maar soms ook vrij jong. Resten van levende wezens werden en worden immers voortdurend afgezet (elke dag gaan dieren en planten dood), en soms al vlug door sediment bedekt. Zijn de botjes van een konijn, dat in de tuin werd begraven, dan fossielen?

Soms wordt een tijdsgrens voorgesteld om fossielen te scheiden van jonger materiaal. Het einde van de laatste ijstijd (grofweg zo’n 10.000 jaar geleden) is zo’n vaak aangehaalde grens, waarbij botten van Pleistocene dieren uit de ijstijden (wolharige neushorens, mammoeten) fossielen zouden zijn, maar de knoken van een eland, die zo’n 6000 jaar geleden stierf, niet. Dat is een aanvaardbare oplossing maar laten we even verder denken.

Ingewikkeld is vooral de situatie voor archeologische vondsten. Visgraten uit een middeleeuwse beerput zal men niet snel fossielen noemen, maar hoe zit dat met begraven voedselafval van de vroege jagers-verzamelaars die aan het eind van de ijstijden onze streken verkenden? Of de resten van dieren of planten die in diezelfde periode begraven en uiteindelijk bewaard raakten, zonder dat mensen daar een rol bij speelden? Het is misschien een goed idee om alle resten van levende wezens uit vroegere tijden, die op natuurlijke wijze begraven en bewaard raakten, fossielen te noemen en materiaal dat door onze soort (Homo sapiens) is gedeponeerd daarvan uit te sluiten. Daarmee wordt ook duidelijk de grens aangegeven tussen paleontologische vondsten (fossielen) en archeologisch materiaal. Beide kunnen even oud zijn maar hebben een andere voorgeschiedenis. Het konijn in de tuin is dus geen fossiel. Maar wat dan met knoken weggegooid door Neanderthalers in de laatste tussenijstijd (het Eemiaan, zo’n 125.000 jaar geleden)? Dat zouden dan fossielen zijn want de resten zijn niet gedeponeerd door onze ‘eigen’ soort. 

Helemaal sluitend is deze opdeling natuurlijk niet. Resten van dieren die op een archeologisch site aan hun einde kwamen, zonder dat de mens daar een invloed bij uitoefende (botjes van een kikker die per ongeluk in een beerput is gesukkeld), zouden fossielen zijn terwijl de botten van tegelijk geslachte huisdieren dat niet zouden zijn? Het is dus misschien verstandig alles wat uit een archeologische vindplaats komt zowiezo niet als ‘fossiel’ te bestempelen, en alles uit ‘natuurlijke’ sites wel.

Rest dan nog het probleem van heel recent materiaal. Zijn schelpen op het strand, afkomstig van vorige week ‘op natuurlijke wijze’ gestorven weekdieren, fossielen of niet? Hier zou het kunnen helpen materiaal dat nog niet in een sedimentlaag is opgenomen gewoon ook niet als fossiel aan te duiden. Het is dan gewoon ‘recent’, ‘natuurlijk’ materiaal.

Vaak bestempelen mensen dieren- of plantenresten uit het verleden als fossielen wanneer die ‘versteend’ zijn, of in het algemeen op een of andere wijze ingrijpend veranderd. Dit kenmerk is echter ook geen goede basis voor een definitie want zelfs heel oud materiaal kan soms nog in vrijwel dezelfde toestand verkeren als dat tijdens het leven van het organisme het geval was.

Tenslotte wordt ook soms de term ‘subfossiel’ gebruikt, voor vrij recent (‘subrecent’) materiaal dat nog niet echt ‘gefossiliseerd’ is. Dit begrip schept echter extra verwarring want het is opnieuw niet goed af te lijnen. Als we aannemen dat fossielen resten van levende wezens zijn, die op een natuurlijke wijze ergens (niet op een archeologische vindplaats) terechtkwamen, en door sediment zijn bedekt geraakt (wat later misschien veranderd is in een gesteente), dan hebben we misschien een werkbare definitie.